زبده الوقایع حوادث و وقایع دو ولایت وان و هکاری در کردستان ترکیه است
به گزارش دنیای راه راه، به گزارش خبرنگاران، میرزا موسی خان طباطبایی انصاری، منشی اول وزارت خارجه، به مدت 4 سال کارپرداز وزارت خارجه ایران در وان، حکاری و بتلیس بوده است. وی هدف از تألیف کتاب کتاب زبده الوقایع؛ تاریخ وان و هکاری را چنین عنوان کرده است: در این ماموریت که مدت چهار سال اقامت و استقلال داشت؛ قوانین مقرّره عثمانی را که در صورت عدالت برای پیشرفت خیالات نفسانی در این صفحات موضوع شده است، ملاحظه و مراتب ظلم و تعدیات و عدم آسایش و رفاهیت اهالی را که از اقدامات اداره عدلیّه و والی به ظهور رسیده و می رسد، مشاهده کرده محض تبریک و تهنیت به هم وطنان خود ضمناً دعوت آنها به تضاعف اتصال دعای وجود مقدس همایونی به تنظیم این کتاب مبادرت کرده و بدون اینکه در اساس مواد نقطه انحراف و اختلاف شده باشد، به تشریح حالات کلیه این صفحات اقدام می کند که هموطنان چاکر خانه زاد از مراتب عدل و داد شاهنشاه فرخ نژاد مستحضر شده، لیلاً و نهاراً در عاگویی وجود مسعود حضرت شهریاری مواظبت و از توجهات فوق الغایات همایونی در شکرگزاری مراقبت داشته باشند.
پژوهش در نسخه های خطی، کاری بس سخت است؛ ولی کارکردن در این راستا دارای ویژگی های بسیار مهمی است. در طول تاریخ کتاب های بسیاری به زبان فارسی درباره تاریخ کرد و کردستان از سوی نویسندگان کرد به رشته تحریر درآمده است. نخستین کتاب از سوی شرفخانه بدلیسی به نام شرف نامه (تاریخ مفصل کردستان) در دوران صفوی تألیف شده که دارای اطلاعات مهم تاریخی مربوط به امارت های کرد است. در دوره های بعد اثرهای ارزشمند دیگری نیز به وجود آمده اند که غالباً درباره امارت اردلان نوشته اند.
نسخه خطی این کتاب که در نوع خود بسیار باارزش و فوق العاده مهم است، با عنوان زبده الوقایع به معنی برگزیده یا خلاصه حوادث و وقایع است؛ در خصوص تاریخ، جغرافیا، جامعه شناسی، اوضاع اجتماعی، فرهنگی و مالی و اداری دو ولایت وان و هکاری در کردستان ترکیه است که به صورت خلاصه به مناطق بایزید و بدلیس هم اشاراتی شده است. این کتاب دارای 54 فصل است که هر فصل متعلق به یک موضوع خاص است.
نویسنده این کتاب میرزا موسی خان (فرزند علی) طباطبایی انصاری است. متأسفانه از زندگی میرزا موسی خان اطلاعات چندانی در دست نیست و آگاهی کمی درباره زندگی این نویسنده وجود دارد. وی منشی اول وزارت امور خارجه ایران و یکی از چهره های مهم و سرشناس دوره قاجاریه بود که در دیپلماسی و امور مربوط به مسائل دیپلماتیکی و در عرصه سیاست سرآمد بود. نویسنده به مدت چهار سال و سه ماه بین سال های 1262 ـ 1266 شمسی مسئول کارگذاری ایران در وان و هکاری و بدلیس بود.
خواننده هنگام مطالعه این کتاب، اطلاعات فراوانی درباره سیاستمداری کسب می نماید. از یک سو روابط وی با دولت عثمانی و مردم منطقه و از سوی دیگر با سرکنسول های انگلیس و روسیه در وان. در متن کتاب معین می گردد که نویسنده تا حدود زیادی علاقه اش را به ایران و ایرانیان نشان می دهد. وی به دلیل خدماتی که انجام داده بود، مورد توجه ناصرالدین شاه نهاده شد تا جایی که شاه با دست خط خودش بر روی این اثر، ضمن تعریف و تمجید از آن، میرزا موسی خان را فردی قابل و کاردان معرفی نموده و دستور داد که از تجارب او استفاده نموده و شغلی موافق شأن و منزلتش به او بدهند. به طور کلی او فردی سیاست مدار بود که خوش خط بودن، قلم روان، جامعه شناس بودن، آشنا بودن به تاریخ و ادبیات از دیگر ویژگی های شاخص او به شمار می فرایند.
ارزش تاریخی این اثر از این رو است که دارای اطلاعات مفید و ارزشمندی در زمینه های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، مالی و اداری ولایت وان و هکاری به ویژه ولایت وان است. نویسنده در این کتاب برخلاف بیشتر نویسندگان که بیشتر به کلیات پرداخته اند و به جزئیات اشاره ای نداشته اند، ذره ای در نگارش مسائل مربوط به هر دو ولایت وان و هکاری فروگذاری ننموده است. می توان گفت این کتاب اولین اثری است در خصوص تاریخ محلی که درباره گوشه ای از مناطق کردنشین نوشته شده است.
چون مناطق وان و هکاری در زمان تألیف این کتاب مورد نزاع و مناقشه میان دولت های ایران و عثمانی بوده، اطلاعات بسیار مفیدی به ویژه در زمینه اختلافات مرزی به دست می دهد. به ویژه منطقه مرزی قطور که مهم ترین منطقه استراتژیکی در طول مرزهای ایران، عثمانی و روسیه به شمار می رفت و در حقیقت کلید منطقه به شمار می رفت.
از دیگر مطالب باارزش کتاب که کاری بسیار سخت بوده، آوردن اسامی و تعداد جمعیت هر یک از شهرها و روستاهای وابسته به وان و هکاری است. همچنین نویسنده درباره عشایر، ایل ها و طوایف کرد این دو ولایت مطالب ارزشمندی را در دو بخش به نگارش درآورده است: بخش اول: آنهایی که فاقد خانه و ملکی بود ه اند و در زمستان در قشلاق ها و در تابستان در ییلاق ها چادر زده و زندگی می نموده اند. بخش دوم: آنهایی که در زمستان خانه نشین و در تابستان چادرنشین بوده اند. مهم ترین آنها عشیرت حیدرانلو، تاقوری، مقوری، عروسانلو، جلالی، شمسکی، شکاک و از همه مهم تر عشایر ارتوشی که بین نمودها به کوچر معروف اند و داری چند قبیله و طایفه می باشند، بوده اند.
از این کتاب دو نسخه خطی یافت شده است. نسخه اول که نسخه اساس به شمار می رود، در کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران نگهداری می گردد و معینات آن به شماره دستیابی 2039 ف موجود است. خط شکسته نستعلیق و بسیار زیبا است، نسخه شامل 199 برگ و 12 سطر کامل، جلد آن مقوایی، عطف و گوشه تیماج قرمز، 190*260، کاغذ آن فرنگی و اندازه سطور 130*180، سرفصل ها با مرکب قرمز و آبی با خط ثلث، سرلوحه مذهب زر و شنجرف و لاجورد سبز و روی پاره ای از کلمات با مرکب قرمز خط کشی شده است. نسخه دوم که نسخه فرعی به شمار می رود، فرق چندانی با نسخه اساس ندارد و در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می گردد. به تفاوت های اندک این دو نسخه در متن و پاورقی کتاب اشاره شده است. نسخه فرعی برعکس نسخۀ اصلی به جای کلمۀ اسلام و مسلمان از واژه کرد استفاده شده است.
کتاب زبده الوقایع؛ تاریخ وان و هکاری با تصحیح فاخر حسن گلی در 669 صفحه، شمارگان یک هزار نسخه و قیمت 70 هزار تومان از سوی نشر تاریخ ایران منتشر شده است.
منبع: ایبنا - خبرگزاری کتاب ایران