بر نشر کرونازده چه گذشت؟، سال بلوای ادبیات و نشر خبرنگاران - دنیای راه راه

گروه فرهنگ و هنر خبرنگاران- نرگس مهراجی؛ یک سال از شوک خطرآفرینی که کرونا بر جسم نیمه جان نشر وارد کرد می گذرد اگرچه اهالی ادبیات و نشر در روز های قبل از کرونا هم روزگار خوشی را سپری نمی کردند، اما به لطف حضور این مهمان ناخوانده نفس هایشان بیش از گذشته به شماره افتاد؛ بسیاری از کتاب فروشی ها کرکره هایشان را پایین کشیدند و بعضی ناشر ها هم دور چاپ کتاب ها را تا مدتی خط کشیدند؛ کرونا برای بازار ادبیات و نشر ایران آغازگر چالش ها نبود بلکه تشدید نماینده معضلاتی و محرومیت هایی بود که ناشرین و کتابفروش ها از گذشته با آن ها دست و پنجه نرم می کردند.

البته این ویروس 5 گرمی با وجود تمامی آسیب ها و مسائل جهانی که با خودش به همراه داشت در بخشی از برنامه ها و فعالیت های فرهنگی موجب تحولات چشمگیر و تاثیرگذار شد. در روز ها و هفته های ابتدایی پاندمی کرونا بسیاری از مشاغل از جمله ناشران و کتابفروشی ها این شرایط تهدیدآمیز را به فرصتی برای تقویت فروش اینترنتی محصولات خود تبدیل کردند تا بیش از این شاهد خاک خوردن کتاب ها در انبار ها و قفسه هایشان نباشند. بازار فروش آنلاین کتاب داغتر از گذشته شد و تخفیف های صفحات و سایت های ناشران و کتابفروشی ها در فضای مجازی بسیاری از مخاطبان ادبیات را پای خرید اینترنتی کشاند تا دوران قرنطینه را در پناه کتاب ها کمی آسان تر بگذرانند.

با تعدادی از کتابخوان های حرفه ای که این مدت هیچ چیز مانع خرید کتاب شان نشده به وسیله فضای مجازی به مصاحبه پرداختیم؛ بعضی از آن ها از تخفیف های خوب سایت های کتابفروشی در این مدت می گفتند و حتی معتقد بودند این شرایط و به دنبال آن عدم برگزاری حضوری نمایشگاه کتاب تهران در اردیبهشت ماه، به نفع جیب بسیاری از کتابخوان ها تمام شده است چرا که تابحال چنین شرایطی پیش نیامده بود که بتوانند کتاب های مورد احتیاج خود را با این حجم از تخفیف به همراه هزینه ارسالی اندک تهیه نمایند. البته ناشران و کتابفروش ها می گویند فروش اینترنتی کتاب به سطح تبلیغات گسترده تری احتیاج دارد تا کتاب ها در فضای مجازی مطرح شوند به همین دلیل در روزگار کرونازده برگزاری پویش های کتابخوانی و جشن امضا های اینترنتی تنورش حسابی داغ بود هرچند این موضوع هزینه بسیاری را برای آن ها در این مدت به همراه داشته است، اما هر چه باشد بهتر از بی مخاطبی است.

آمار و ارقام میزان مطالعه در هاله ای از ابهام

با گذشت یک سال و اندی از دوران همه گیری کرونا، یکی از تغییراتی که بسیاری از افراد را نشانه گرفت، کتابخوانی و مطالعه است. آمار ها و مطالعات مختلف حاکی از این امر است که مردم سراسر جهان در دوران قرنطینه و خانه نشینی زمان بیشتری را برای کتابخوانی اختصاص داده اند. اکنون این پرسش در ذهن ما شکل می گیرد که آیا ایرانی ها در این مدت کتابخوان تر شدند؟

متأسفانه هیچ وقت آمار دقیق و رسمی از سوی مرکز آمار ایران در مورد میزان کتاب خوانی و یا نرخ مطالعه در ایران منتشر نشده است. طی سال های اخیر اعداد ارقام متفاوتی از سوی نهاد های مرتبط مانند وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، شورای عالی انقلاب فرهنگی و کتابخانه ملی در مورد میزان مطالعه در ایران اراده شده است. آمار های ضدونقیضی که در آن ها سرانه مطالعه هر ایرانی بین 2 الی 70 دقیقه در روز متغیر است.

گزارش پیمایش ملی مصرف کالا های فرهنگی از سوی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات هم که اوایل دی سال جاری منتشر شد حاکی از آن است که 46.7 درصد مردم ایران کتابخوان و اهل مطالعه هستند. نظرسنجی مذکور از افراد غیراهل کتاب اخذ شده و همین مورد نتایج نظرسنجی را عجیب تر می نماید.

باید توجه داشت به دلیل نداشتن آمار رسمی و دقیقی از سرانه مطالعه مردم در کشور که دلیل محکمی بر کتابخوان تر شدن مردم یا افزایش فروش کتاب در دوران کرونا باشد، تردید مهمی در این جمع بندی حاکم است. چرا که تحلیل درباره میزان مطالعه کتاب، علاوه بر افزایش فروش اینترنتی و غیرحضوری، به میزان فروش حضوری کتاب و حتی میزان مطالعه کتاب های موجود در کتابخانه های عمومی یا منازل هم بستگی دارد.

عظیمترین رویداد حوزه کتاب در قاب مجازی

در سالی که گذشت خبری از پرسه زدن در راهرو های نمایشگاه کتاب تهران نبود. کرونا این رویداد فرهنگی مهم را هم به تعویق انداخت و موجب شد در سال 99 با شکل و شیوه ای متفاوت از سال های گذشته برگزار گردد. نمایشگاه از آن جهت که هر ساله نقدینگی قابل توجهی برای ناشران به همراه دارد اتفاقی حیاتی به شمار می آید و از اوایل سال 99 حدس هایی درباره برگزاری مجازی این رویداد شنیده می شد تا بعضی از خسارات ناشران جبران گردد و رونق را به صنعت نشر برگرداند. هر چند این شیوه از برگزاری نمایشگاه قابلیت پوشش تمام برنامه های جنبی یک نمایشگاه را ندارد، اما در شرایط مه آلود روزگار نشر بهبود شرایط اقتصادی ناشران از هر مسئله ای مهم تر بود و بالاخره در اوایل بهمن ماه به مرحله اجرا رسید و با مجموع فروش یک میلیون و 254 هزار نسخه کتاب معادل ارزشی حدود 64 میلیارد تومان به سرانجام رسید.

نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران اگرچه سرآغاز فروش آنلاین یک پارچه در حوزه ادبیات و نشر به شمار می آید، اما با مسائل فنی و زیرساختی فراوانی همراه بود که باعث شد ناشران در رابطه با این رویداد نظرات متفاوتی را ارائه بدهند.

به طور کلی فرصت نمایشگاه مجازی کتاب تهران برای آن دسته از ناشرانی که در فضای آنلاین و دیجیتال حضور دارند و فعالیت می نماید و مخاطب از این طریق آن ها را دنبال می نماید مغتنم و مطلوب است، اما برای دیگر ناشران که به لحاظ دیدگاه های سنتی و مسائل زیرساختی با فعالیت ها و تبلیغات مجازی بیگانه اند طبیعتاً نمایشگاه مجازی کتاب تهران گردش اقتصادی خاصی را برایشان به دنبال نداشته. این رویداد برای تمام ناشران یک فرصت ارزیابی را فراهم کرد تا دریابند به چه میزان در فضای مجازی شناخته شده هستند و مخاطب از دریچه فضای مجازی چقدر آن ها را می شناسند.

نخستین تجربه ها همواره با مسائل متعددی همراه بوده است نمایشگاه مجازی کتاب تهران نیز در این قاعده مستثنی نبوده و چه بسا فراتر هم رفته است مسائلی که تعجب ناشران و خریداران را در چند روز برگزاری نمایشگاه برانگیخت و به گمان بعضی ها تجربه نمایشگاه مجازی جنوب کرمان به عنوان نسخه آزمایشی نمایشگاه کتاب تهران چندان کارآمد و موثر نبوده و توجه مسئولان را به نکات جزئی تر و جدی تر جلب نکرده است.

در کل می توان گفت نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران نمونه موفقی نبوده است و میزان فروش حاصل از این رویداد تقریباً 30 درصد از کل فروش نمایشگاه کتاب حضوری بوده و این یعنی تا جبران خسارت ها و آسیب های حوزه نشر فاصله زیادی باقی مانده است. با توجه به گفته ناشران به نظر می رسد اگر نمایشگاه مجازی کتاب تهران با این مسائل استمرار داشته باشد بسیاری از آن ها از حضور در این رویداد صرف نظر خواهند کرد. خانه کتاب به عنوان مجری اصلی این رویداد احتیاجمند مشورت و تعامل بیشتری با ناشران است تا با آگاهی از نواقص برنامه ریزی های دقیق تری انجام دهد.

از طرح فصلی خانه کتاب چه خبر؟

طرح فصلی خانه کتاب طرحی است که از سوی معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و خانه کتاب با هدف حمایت از کتابفروشان کشور و ترویج فرهنگ کتابخوانی پایه ریزی شده است. درسال 99 این طرح در چهار دوره برگزار گشت و داستان از آن قرار بود که کتاب فروشی های عضو طرح در سراسر ایران با تخفیفی معادل 20 تا 25 درصد کتاب های خود را عرضه میکردند.

طرح های فصلی کتاب فرصتی را فراهم کرد تا با بسیاری از کتابفروشان هم کلام شویم و به همراه آمار و ارقامی که از فروش این طرح منتشر میشد نظرات کتابفروشان و کتابخوان ها را هم درمورد این طرح بشنویم و بدانیم این طرح تاچه اندازه جوابگوی احتیاج متقاضیان کتاب و نقدینگی مورداحتیاج کتابفروشی ها بوده است.

گفته ها و شنیده ها حاکی از آن است که رد پای مسائل همیشگی نشر در این رویداد هم دیده می گردد؛ بسیاری از کتابفروش ها معتقدند اگر چه در زمان طرح های تخفیف میزان فروش نسبت به زمان های دیگر بیشتر است، ولی با آنالیز کلی تر اجرای این طرح های تخفیفی تاثیر بسزایی در تقویت میزان فروش ندارد، زیرا طی برگزاری دوره های متمادی این طرح های تخفیف خریداران کتاب زمان خرید خود را تغییر داده و غالباً فقط در زمان طرح های تخفیف خرید کتاب انجام دهم به صورت کلی در فروش سالانه ما تاثیری ندارد بلکه فروش تجمیع و در یک زمان کوتاه انجام می گیرد.

کتاب فروش ها می گویند این طرح ها باعث وابستگی کامل کتابفروشی ها به فروش های با تخفیف شده و از آنجایی که کتاب حاشیه سود کمی دارد عملا حیاط کتابفروشی بدون وجود این طرح ها غیر ممکن شده است. آن ها معتقدند با تخفیف دادن مشکل قیمت بالای کتاب حل نمی گردد، به علاوه دریافت کدملی و گذاشتن سقف خرید اصلا جلوه خوبی ندارد و فروشگاه های کتاب عظیم و جامع در طرح نیستند، این موضوع هم اتفاق خوبی نیست.

طرح های فصلی کاری برای ترویج نکرده است، مخاطب را بدعادت می نماید و عملا هم برای فروشگاه و مخاطب سودمند نیست. علاوه بر این با توجه به آمار ها و گزارشات اعلام شده بیشتر فروشگاه های کتاب در شهرستان ها درگیر طرح نیستند به گونه ای که در استان فارس 95 درصد فروشگاه های کتاب عضو طرح های فصلی خانه کتاب نیستند.

طرح فصلی یارانه کتاب دارای مسائل زیرساختی فراوانی است که در دوره های قبلی نیز وجود داشته و مسئله تازه ای نیست و بسیاری از اهالی ادبیات و نشر با آن دست و پنجه نرم می نمایند؛ از طرفی دیگر ضعف در زمینه اطلاع رسانی و یارانه ای که در مقایسه با قیمت کتاب ها ناچیز است از مهم ترین موضوعاتی است که کتابفروشان و خریداران کتاب در صحبت هایشان به آن ها اشاره کردند.

شرایط اقتصادی جامعه موجب شده خرید کالا های فرهنگی به ویژه کتاب برای مردم در اولویت های پایین تر قرار بگیرد و حتی در بسیاری از خانواده ها فاقد اولویت باشد. طرح های فصلی در صورت برطرف مسائل زیر ساختی بهبود شرایط اقتصادی را برای ناشران و کتابفروشی ها به همراه خواهد داشت. به همین منظور وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و خانه کتاب برای یاری به چرخه اقتصاد ادبیات نشر باید تمهیدات اصولی تری را بیندیشد.

می توان گفت در کنار همه این مسائل و معضلاتی که برای حوزه نشر رقم خورد غایب بودن پررنگ وزارت ارشاد به شدت به چشم می آمد؛ و مثل همواره خبری از طرح های جدی حمایتی نبود. مسئولین خانه کتاب به عنوان متولی مستقیم حوزه نشر اوایل سال 99 وعده های مختلفی برای حمایت از کتاب فروشان و ناشران دادند. وام، طرح های فصلی و سهمیه کاغذ و پلتفرم الکترونیکی جزو برنامه های حمایتی بودند. با این وجود، اما جز طرح های فصلی و نمایشگاه مجازی کتاب که در عمل یاری چندانی به اوضاع نابسامان نشر نکرد، عملی نشدند.

همچنین با وجود وعده های تقریبا عملی نشده آمار ها و گزارش های به روز و رسمی ای هم مبنی بر کیفیت و کمیت این طرح های اجرایی به چشم نمی خورد. تبعات و مسائل ناشی از کرونا همچنان گریبان حوزه نشر را گرفته و انتظار می رود برنامه ها و طرح های جامعی برای آینده در نظر گرفته گردد.